Parşömen

Papirüs, Antik Çağ boyunca yazının en önemli aracı oldu. Ancak onun zayıf noktaları vardı: nemli iklimlerde çabuk bozuluyor, kırılganlaşıyor ve uzun süre saklandığında yıpranıyordu. Bu zorluk, Anadolu’da yeni bir buluşun kapılarını araladı. MÖ 2. yüzyılda Pergamon’da (bugünkü Bergama, İzmir’de) geliştirilen parşömen, papirüse göre çok daha dayanıklıydı. Hayvan derilerinden üretilen bu yeni yazı yüzeyi, hem fiziksel sağlamlığı hem de iki tarafının da yazıya uygun olması sayesinde kısa sürede tercih edilmeye başladı [EncyclopaediaBritannica, “Parchment”].

Parşömen yapımı zahmetli bir süreçti. Genellikle keçi, koyun ve buzağı derileri kullanılıyordu. Deriler önce kireçli suda bekletiliyor, ardından tüylerinden arındırılıyordu. Sonra gergin bir çerçeveye asılarak kurutuluyor, kazınarak inceltiliyor ve pürüzsüz hâle getiriliyordu. Bu işlem hem zaman alıyor hem de maliyetli oluyordu. Ancak elde edilen yüzey, papirüse kıyasla çok daha uzun ömürlüydü [Roberts &Skeat, TheBirth of theCodex, 1983].

Parşömenin en dikkat çekici özelliği, her iki yüzünün de yazıya elverişli olmasıydı. Papirüs genellikle tek yüzlü kullanılırken, parşömen çift taraflı yazmaya olanak sağlıyordu. Bu, kitapların bugünkü anlamıyla “sayfa sayfa” tasarlanmasının önünü açtı. Böylece ruloların yerini yavaş yavaş kodeks (codex) adı verilen kitap formu aldı [EncyclopaediaBritannica, “Codex”].

Parşömenin yükselişi, aynı zamanda Anadolu’daki Pergamon Kütüphanesi ile yakından bağlantılıdır. Antik dünyanın en büyük bilgi merkezlerinden biri olan bu kütüphane, İskenderiye Kütüphanesi ile rekabet ediyordu. Rivayete göre Mısır hükümdarı, Pergamon’un bu rekabetini kırmak için papirüs ihracatını yasakladı. Bunun üzerine Pergamonlular, papirüse alternatif bir malzeme olarak parşömeni geliştirdi. Bu efsane tam olarak doğrulanamasa da, parşömenin Pergamon’da mükemmelleştirildiği tarihî kaynaklarda yer alır (Diringer, TheBookBefore Printing, 1982).

Parşömen, sadece dayanıklı bir yazı yüzeyi değil aynı zamanda bir sanat malzemesiydi. Orta Çağ boyunca en değerli dini ve edebi metinler parşömen üzerine yazıldı. İncil’in önemli nüshaları, İslam dünyasında erken dönem Kur’an-ı Kerim el yazmaları ve süslü hattatlık örnekleri parşömen üzerine işlendi. Renkli minyatürler, altın varak süslemeler ve detaylı hat sanatı, parşömenin yüzyıllar boyunca bir sanat eserine dönüşmesine vesile oldu.

Kâğıdın Çin’den İslam dünyasına ve Avrupa’ya yayılmasıyla birlikte parşömen giderek geri planda kaldı. Özellikle 13. yüzyıldan itibaren kâğıt, daha ucuz ve hızlı üretilebilir olduğu için baskın hâle geldi. Ancak parşömen, uzun ömürlü yapısı nedeniyle arşiv belgelerinde, kutsal metinlerde ve özel koleksiyonlarda kullanılmaya devam etti. Bugün Avrupa’nın pek çok kütüphanesinde hâlâ parşömen üzerine yazılmış el yazmaları, bin yıl öncesinin bilgilerini bize ulaştırmaktadır.
 

📚Kaynaklar
EncyclopaediaBritannica, “Parchment”
Roberts, C.H. &Skeat, T.C. (1983). TheBirth of theCodex.
Diringer, D. (1982). TheBookBefore Printing.
MetropolitanMuseum of Art, MedievalManuscripts Collection

 
Antik ve Orta Çağ’dan Önemli Parşömen Eserleri

CodexSinaiticus (MS 4. yüzyıl)
Bugün elimizdeki en eski ve en kapsamlı İncil nüshalarından biri. Yaklaşık 1600 yıl önce hazırlanmış bu eser tamamen parşömen üzerine yazıldı. İçinde hem Eski Ahit hem de Yeni Ahit’in büyük kısmı bulunuyor. Şu anda Londra’daki British Library’de korunuyor.

CodexVaticanus (MS 4. yüzyıl)
Roma’daki Vatikan Kütüphanesi’nde saklanan bu İncil el yazması da parşömen üzerine hazırlanmış en eski nüshalardan biridir. Sayfa düzeni ve kullanılan mürekkep, parşömenle kitabın nasıl zarif bir form kazandığını gösterir.

Kur’an-ı Kerim’in Erken Dönem Nüshaları
İslam dünyasında da ilk Kur’an nüshaları parşömen üzerine yazılmıştır. Özellikle Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ve Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde bulunan Mushaf nüshaları, İslam yazı kültürünün ilk örneklerini oluşturur. Bu eserlerde kullanılan hat sanatı, parşömenin sadece yazı yüzeyi değil, aynı zamanda bir sanat zemini olduğunu kanıtlar.

Book of Kells (MS 9. yüzyıl)
İrlanda’da hazırlanmış olan bu ünlü el yazması, parşömen üzerine altın varak süslemelerle işlenmiştir. Hristiyan sanatının zirve örneklerinden biri sayılır ve bugün Dublin’deki TrinityCollege’da sergilenmektedir.

DeadSeaScrolls (Ölü Deniz Parşömenleri, MÖ 3. yy – MS 1. yy)
Kumran mağaralarında bulunan bu parşömen parçaları, Tevrat’ın en eski nüshalarından bazılarını içerir. Bugün Kudüs’teki Shrine of theBook müzesinde sergilenmektedir.

Parşömenin Kültürel Mirası
Bu örnekler, parşömenin sadece bir yazı malzemesi olmadığını, aynı zamanda insanlığın kutsal metinlerini, edebi eserlerini ve tarihî kayıtlarını gelecek nesillere taşıyan bir hafıza taşıyıcısı olduğunu gösteriyor. Papirüs kısa ömürlüydü; ama parşömen, yüzlerce yıl dayanarak bilgiye kalıcılık kazandırdı.
Bugün hâlâ Avrupa’nın ve Ortadoğu’nun büyük kütüphanelerinde, arşivlerinde binlerce parşömen eser saklanıyor. Bu belgeler, sadece yazılı kültürün değil, aynı zamanda sanat tarihinin de en değerli parçaları arasında.

📚Kaynaklar
EncyclopaediaBritannica, “Parchment”
Roberts, C.H. &Skeat, T.C. (1983). TheBirth of theCodex.
Diringer, D. (1982). TheBookBefore Printing.
British Library, CodexSinaiticus Project
TrinityCollege Dublin, Book of Kells Online
IsraelMuseum, DeadSeaScrolls Collection